Мұхтар Мұқанұлы Мағауин

Мұхтар Мұқанұлы Мағауин (2 ақпан 1940, Баршатас ауылы, Аягөз ауданы, Шығыс Қазақстан облысы) — тарихшы, жазушы, қазақтың ауыз әдебиетін зерттеушісі ғалым. Филология ғылымдарының докторы, Мемлекет сыйлығының лауреаты (1984), Қазақстанның халық жазушысы (1996).

Мұхтар Мұқанұлы Мағауин — 1940 жылы 2 ақпанда Семей облысының Шұбартау ауданында туған.

1962 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін, 1965 жылы оның аспирантурасын бітірген.

Еңбек жолын 1965 жылы бастады. “Қазақ әдебиеті” газетінде бөлім меңгерушісі,

1967-1971 жылдары “Жазушы” баспасында бас редактордың орынбасары, Қазақ КСР Ғылым академиясының М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер болып істеген, Мәскеуде М.Горький атындағы Әдебиет институтында қазақ фольклоры мен қазақ әдебиеті тарихы бойынша арнайы лекциялық курстар жүргізді.

1983-1984 жылдары еркін шығармашылық қызметте,

1984-1986 жылдары “Жазушы” баспасының бас редакторы.

1987 жылы еркін шығармашылык қызметте,

1988 жылдан бері “Жұлдыз” журналының бас редакторы.

Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, жазушы, әдебиет зерттеушісі. Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы.

“Аласапыран” тарихи роман-дилогиясы үшін Қазақ КСР-інің Абай атындағы мемлекеттік сыйлығы берілді. (1984). Қазақстанның Халық жазушысы, Түркияның Халықаралық “Түркі дүниесіне қызмет” сыйлығының сахибы.

“Кешқұрым” атты тұңғыш әңгімесі 1964 жылы “Жұлдыз” журналында жарияланды.

“Қобыз сарыны” атты ғылыми монографиясы жарық көрген (1968). Бұдан соңғы кезеңде көркем прозаға көбірек ден қойды.

“Көкмұнар” (роман, 1972), “Бір атаның балалары”, “Көк мұнар” (повестер мен әңгімелер), “Аласапыран” (тарихи роман-дилогия, 1980-1982), “Шақан Шері” (роман), “Мен” (ғұмырбаяндық роман-хамса), “Құмырсқа-қырғын” (әңгімелер), “Ұлтсыздану ұраны” (мақалалар) және тағы басқа кітаптары жарық көрген.

2002 жылы он үш томдық шығармалар жинағы басылып шықты. Көптеген шығармалары орыс тіліне аударылған, шетел тілдерінде басылған.

Шығармалары:

Шығыс жұлдыздары [Мәтін] : энциклопедиялық анықтамалық. 1-т. Сөз зергерлері. Мәдениет майталмандары / құраст.: Ұ. Есдәулет, Қ. Құрмансейіт, Д. Кәпұлы. – Астана : Фолиант , 2011. – 304 б. : фотосурет.
Мағауин, М. Алдаспан [Мәтін] : көне қазақ поэзиясының антологиясы / М. Мағауин ; ред. А. Дәдебаев. – Алматы : Атамұра, 2006. – 312 б. – (Атамұра кітапханасы).
Мағауин, М. Қыпшақ аруы [Мәтін] : хикаяттар / М. Мағауин ; ред. Қ. Лұқпанұлы. – Алматы : Атамұра, 2007. – 256 б. – (Атамұра кітапханасы).
Мағауин, М. Көкбалақ [Мәтін] : роман, әңгімелер / М. Мағауин ; ред. А. Алтай. – Алматы : Атамұра, 2004. – 248 б. – (Атамұра кітапханасы).
Мағауин, М. Шақан – Шері [Мәтін] : романдар және әңгімелер / М. Мағауин. – Алматы : Жазушы, 1993. – 448 б.
Мағауин, М. Өмір жыры [Мәтін] : әңгіме, хикаят, роман / М. Мағауин. – Алматы : Өнер, 1994. – 256 б.
Шығыс Қазақстан облысы бойынша 2010 жылы аталып өтілетін және еске алынатын күндер [Мәтін] : әдебиеттердің ұсыныс көрсеткіші / ШҚ облыстық балалар және жасөспірімдер кітапханасы, Ақпараттық-библиографиялық орталық ; құраст. О. С. Мырзағалиева ; ред. М. Қ. Мұқашева. – Өскемен : ОБЖК, 2009. – 46 б.
Шәкәрім [Мәтін] : энциклопедия / ред. Е. Б. Сыдықов. – Семей : Шәкәрімтану ғылыми-зерттеу Орталығы, 2008. – 864 б : портр.
Мағауин, М. Тазының өлімі және одағай әңгімелер [Мәтін] : хикаят, әңгімелер / М. Мағауин ; ред. Ә. Пірманов. – Алматы : Атамұра, 2004. – 256 б. – (Атамұра кітапханасы).
Мағауин, М. Аласапыран [Мәтін] : тарихи роман / М. Мағауин ; ред. Н. Жүнісбаев. – Алматы : Жазушы, 1988. – 830 б. – (Қазақ ССР мемлекеттік сыйлығын алған шығармалар).
Мағауин, М. Аласапыран [Мәтін] : тарихи роман. 1-кітап / М. Мағауин ; ред. Е. Дүйсенбайұлы. – Алматы : Жазушы, 2009. – 496 б. – (Қазақтың 100 романы).
Мағауин, М. Аласапыран [Мәтін] : тарихи роман. 2-кітап / М. Мағауин ; ред. Е. Дүйсенбайұлы ; соңғы сөз авт. Е. Мағауин. – Алматы : Жазушы, 2009. – 416 б. – (Қазақтың 100 романы).
Мағауин, М. Шығармалар жинағы [Мәтін] : әңгімелер / М. Мағауин ; ред. Е. Дүйсенбайұлы. – Алматы : Жазушы , 2007. – 320 б.
Мағауин, М. Шыңғыс хан және оның заманы [Мәтін] : деректі тарихи хикая. 4 томдық. 2-т. / М. Мағауин. – Алматы : Дәуір, 2013. – 580 б.
Мағауин, М. Шыңғыс хан және оның заманы [Мәтін] : төрт томдық : деректі тарихи хикая / М. Мағауин.
3-т. : Тынымсыз майдан. – Алматы : Дәуір, 2014. – 556 б.
Мағауин, М. Көк мұнар [Мәтін] : роман / М. Мағауин ; ред. Е. Дүйсенбайұлы. – Алматы : Раритет, 2004. – 224 б. – (Қазақ прозасы қазынасынан).
Мағауин, М. Қобыз сарыны [Мәтін] : ХV-ХVІІІ ғасырларда жасаған қазақ ақын, жыраулары / М. Мағауин. – 5-бас. өңд. – Алматы : Мектеп, 2007. – 192 б. : суретті. – (Жетінші сөз).
Мағауин, М. Қазақ тарихының әліппесі [Мәтін] / М Мағауин ; ред. М Әкімжанов. – Алматы : Қазақстан, 1995. – 208 б.
Мағауин, М. Қазақ тарихының әліппесі [Мәтін] : деректі толғам / М. Мағауин ; ред. Ә. Құнабаева ; суретші Қ. Каметов ; соңғы сөз авт. Е. Мағауин. – Алматы : Мектеп, 2008. – 240 б. : суретті. – (Жетінші сөз).
Мағауин, М. Тазының өлімі [Мәтін] : хикаят, әңгімелер / М. Мағауин ; ред. Ә. Пірманов. – Алматы : Атамұра, 2004. – 256 б. – (Атамұра кітапханасы).
Мағауин, М. Шақан – Шері [Мәтін] : роман, хикаят, әңгімелер / М. Мағауин. – Алматы : Атамұра, 2005. – 288 б : суретті. – (Атамұра кітапханасы).
Мағауин, М. Қобыз сарыны. XV-XVIII ғасырларда жасаған қазақ ақын жыраулары [Мәтін] : монография / М. Мағауин. – Алматы : Атамұра, 2006. – 264 б. – (Атамұра кітапханасы).

Мақалалары :

Омаров, Н. Өмірлік деректің көркемдік шешімі [Мәтін] / Н. Омаров // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2008. – № 3. – Б. 61 – 65
Мағауин, М.”Талайсыз әңгімелер” [Мәтін] : әңгімелер / Мұхтар Мағауин // Жұлдыз. – 2008. – № 4. – Б. 3 – 57
Мағауин, М. Жармақ [Мәтін] : роман / Мұхтар Мағауин // Жамбыл. – 2008. – № 2. – Б. 3 – 85. ; № 3. – Б. 4 – 78
Мағауин, М. “Талайсыз әңгімелер” кітабынан [Мәтін] / М. Мағауин // Жұлдыз. – 2009. – №2 . – Б. 3 – 55. ; Жұлдыз. – 2009. – №3 . – Б. 51 – 73
Әли, М. Төрт Мұхтар [Мәтін] / М. Әли // Мәдениет. – 2009. – №10 . – Б. 49 – 51
Халық жазушысы деген кім? [Мәтін] // Алқа. – 2009. – №10 . – Б. 7 – 16. : портр.
Ақыш, Н. Тұлғалы дарын [Мәтін] / Н. Ақыш // Керуен. – 2009. – № 04. – Б. 164 – 170
Аманжол, Қ. Классик немесе Мұхтар Мағауиннің мәңгілік күйі [Мәтін] / Қ. Аманжол // Егемен Қазақстан. – 2010. – 2 ақпан (№36-37). – Б. 5-6
Тойшанұлы, А. Діңі берік бәйтерек [Мәтін] / А. Тойшанұлы // Ана тілі. – 2010. – 11-17 ақпан (№6). – Б. 1; 6-7
Мағауин, М. Түркі жұртының қара шаңырағы – бізбіз! [Мәтін] : сұхбат.: М. Сембай / М. Мағауин // Дидар. – 2010. – 1 ақпан (№16). – Б. 5
Мағауин, М. Жармақ [Мәтін] : роман / М. Мағауин // Жұлдыз. – 2010. – қаңтар (№1). – Б. 3-60
Елшібек, Ж. Құдіретті қазына [Мәтін] / Ж. Елшібек // Егемен Қазақстан. – 2010. – 20 наурыз (№104-107). – Б. 9
Бельгер, Г. Мұрат пен Марат: екі жарты – бір бүтін [Мәтін] : әдеби сын / Аударған: Т. Сәукетаев // Жұлдыз. – 2010. – С. 104-108
Тойшанұлы, А. М.Мағауин жаңа прозасының алтын өзегі [Мәтін] / А. Тойшанұлы // Жұлдыз. – 2010. – №8. – Б. 182-191
Мағауин, М. Шынышқылы Бердіқожа батыр [Мәтін] : тарих тамырларыннан / М. Мағауин // Жамбыл. – 2010. – № 4. – Б. 165-176
Мағауин, М. Елес [Мәтін] : әңгіме / М. Мағауин ; құраст. А. Тасқара // Ақ Ертіс . – 2011. – № 1. – Б. 3-10 : портр
Мағауин, М. Шәкерімге қатысты үш дерек [Мәтін] / Мұхтар Мағауин // Жұлдыз. – 2011. – № 4. – Б. 130-144
Мағауин, М. Шыңғыс хан және оның заманы [Мәтін] / М. Мағауин // Жұлдыз. – 2011. – №11. – Б. 42-129. ; Дидар. – 2012. – 17 ақпан (№19)
Мағауин, М. Шыңғыс хан және оның заманы [Мәтін] / М. Мағауин // Жұлдыз. – 2011. – №12. – Б. 7-89
Мағауин, М. Шыңғыс хан және оның заманы [Мәтін] / Мұхтар Мағауин // Жұлдыз. – 2012. – №5. – Б. 3- 42
Мағауин, М. Шыңғыс хан және оның заманы [Мәтін] / М. Мағауин // Жұлдыз. – 2012. – №7. – Б. 69-103
Құрманғали , А. Тарихи романның тәрбие берудегі маңызы [Мәтін] / А. Құрманғали // Ұлттық тәрбие. – 2012. – №4. – Б. 91-94
Әлменбет, А. Уақытында айтылған сөз… [Мәтін] / А, Әлменбет // Қазақ әдебиеті. – 2012. – 30 қараша (№49). – Б. 5
Мағауин, М. Шыңғыс хан және оның заманы [Мәтін] : хикая / М. Мағауин // Жұлдыз. – 2013. – №2. – Б. 3-40
Мағауин, М. Шыңғыс хан және оның заманы [Мәтін] / М. Мағауин // Жұлдыз. – 2013. – №3. – Б. 3-54
Мағауин, М. Шыңғыс хан және оның заманы [Мәтін] / М. Мағауин // Жұлдыз. – 2013. – №4. – Б. 54-90
Мағауин, М. Қазақ хандығы [Мәтін] / М. Мағауин // Таң-Шолпан. – 2013. – № 1. – Б. 189-190
Мағауин, М. Иесіз [Мәтін] : әңгіме / М. Мағауин // Айгөлек. – 2013. – № 10. – Б. 14-15
Мағауин, М. Қазақ Ордасының хан сайлау дәстүрі [Мәтін] / дайын.: Ұ. Дәлейұлы // Дәстүр. – 2013. – №5 . – Б. 6-7
Мағауин, М. Қазақсыз Қазақстан [Мәтін] / М. Мағауин // Жас Алаш. – 2013. – 17 қазан (№83). – Б. 4-5 : фот
Құрманғали, А. К. Тарихи романның тәрбие берудегі маңызы [Мәтін] / А. К. Құрманғали // Ұлттық тәрбие. – 2012. – № 4. – Б. 91 – 94
Бельгер, Г. Мұрат пен Марат:Екі жарты-бір бүтін [Мәтін] / Г. Бельгер // Жұлдыз. – 2010. – № 2. – Б. 104-108
Мағауин, М. Жармақ [Мәтін] : роман / М. Мағауин // Жұлдыз. – 2010. – № 1. – Б. 1-60
Мағауин, Мұхтар
Шыңғыс хан және оның заманы [Мәтін] : [деректі тарихи хикая] / М. Мағауин // Дидар. – 2014. – 31 қаңтар (№11). – Б. 22 ; Дидар. – 2014. – 7 ақпан (№14). – Б. 24 ; Дидар. – 2014. – 14 ақпан (№17). – Б. 24. – Жалғасы. Басы газетіміздің 2013 ж. № 151-154 және 2014 № 8 сандарында жарияланды.
“Қазіргі қазақ прозасы: М.Мағауин “Қыпшақ аруы” [Мәтін] // Жұлдыз. – 2015. – № 2. – Б. 3-15
Хасан, С. “Мен жазушылық еңбекке жетелеген – 32-жылғы азап” [Мәтін] / С. Хасан // Ана тілі. – 2016. – 21-27 қаңтар (№3). – Б. 6-7: фот.
Ахметова, А. Мұхтар Мағауин және тәуелсіздік тұсындағы ұлттық проза әлеуеті (потенциалы) [Мәтін] / А. Ахметова // Керуен. – 2016. – №2. – Б. 24-39. – Мақала соңында библиогр.
Мағауин, М. “Туылған” мен “өлінген” [Мәтін] / М. Мағауин // Жас Алаш. – 2016. – 7 маусым (№45). – Б. 5: фот.
Мағауин, М. Тағы да Шыңғыс хан төңірегі [Мәтін] / М. Мағауин // Қазақ әдебиеті. – 2016. – 17 маусым (№25). – Б. 1,7.
Мағауин, М. Әдебиет тарихшысы Мұратбек Бөжеев [Мәтін] / М. Мағауин // Қазақ әдебиеті. – 2017. – 10 ақпан (№5). – Б. 1,8-9 : портр. – (Мұхиттың арғы жағынан…).
Мағауин, М. Қазақ ордасының құрылуы [Мәтін] / М. Мағауин // Бала би. – 2017. – №1. – Б. 1-7.
Мағауин, М. Қазақ тарихының әліппесі [Мәтін]: / М. Мағауин // Бала би. – 2017. – №1. – Б. 1; № 2. – Б. 1-7; № 4. – Б. 1-5; № 7. – Б. 1-7; № 8. – Б. 1-9; № 9. – Б. 1-7; № 11. – Б. 1-9; № 12. – Б. 1-13; Бала би. – 2018. – № 3. – Б. 1-5; № 7. – Б. 1-5; № 9. – Б. 1-9; № 10. – Б. 1-7; № 11. – Б. 1-7; № 12. – Б. 1-7; Бала би. – 2019. – № 1 ; № 4. –Б. 1-9. ; № 5. – 1-9. ; № 8. – 1-7.
Мағауин, М. Әбіш Екеуіміз [Мәтін] / М. Мағауин // Жұлдыз. – 2016. – №12. – Б. 3-70.
Мағауин, М. Біздің билік орыстан да, кәрістен де, ұйғырдан да аяғын тартады, тек қазақтан ғана айылын жимайды [Мәтін] / Ә. Меңдеке // Жұлдыздар отбасы. – Аңыз адам. – 2017. – №22. – Б. 5-22.
Кекілбайұлы, Ә. Бәйтерек [Мәтін] / Ә. Кекілбайұлы // Жұлдыздар отбасы. Аңыз адам. – 2017. – №22. – Б. 23-24.
Жұртбай, Т. Өз уақытынан озып туған тұлға [Мәтін] / Р. Үркімбай // Жұлдыздар отбасы. Аңыз адам. – 2017. – №22. – Б. 25-27.
Сәукетаев, Т. Жүрегінің отын, қаламының қуатын қазағына арнады [Мәтін] / Т. Сәукетаев // Жұлдыздар отбасы. Аңыз адам. – 2017. – №22. – Б. 28-29.
Меңдеке, Ә. Мұхтар Мағауин қай жерде, сол жер – әдебиеттің төрі де! [Мәтін] / Ә. Меңдеке // Жұлдыздар отбасы. Аңыз адам. – 2017. – №22. – Б. 29-31.
Нүсіп, А. Жазушылық дегеніміз – зор жауапкершілік [Мәтін] / А. Нүсіп // Жұлдыздар отбасы. Аңыз адам. – 2017. – №22. – Б. 31-32.
Боқаш, Ғ. Арыстан [Мәтін] / Ғ. Боқаш // Жұлдыздар отбасы. Аңыз адам. – 2017. – №22. – Б. 33-35.
Мағауин, М. Қараша өткен жоқ [Мәтін] / М. Мағауин // Қазақ әдебиеті. – 2017. – 17-23 қараша (№47). – Б. 9.
Мүсілім, М. Мұхтар Мағауин. “Бір атаның балалары” [Мәтін] / М. Мүсілім // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2017. – №9. – Б. 93-97.
Мағауин, М. Ілияс аға Есенберлин (естелік жазбалар) [Мәтін] / М Мағауин // Жұлдыз. – 2017. – № 10. – Б. 3-87.
Мағауин, М. “Шаңды жорық” [Мәтін] / М. Мағауин // Бала би. – 2018. – №5. – Б. 1-5 : сурет ; №6. – Б. 1-7. – (жалғасы).
Байбол, Ә. Бір ел – бір кітап [Мәтін] / Ә. Байбол // Қазақ әдебиеті. – 2018. – 10 тамыз (№31). – Б. 3, 10-11. – (Кімді оқып жүрсіз?).
Мағауин, М. Естеліктер кітабы Мұқағали Мақатаев [Мәтін] / М. Мағауин // Мұқағали . – 2018. – №5. – Б. 12-22.
Қорғасбек, Ж. Аңыз Мұхтар Мағауин [Мәтін] / Ж. Қорғасбек // AQ Jelken. – 2019. – № 3. – Б. 1, 11-17.
Мағауин, М. Шыңғыс хан және оның заманы [Мәтін] : деректі тарихи роман / Мұхтар Мағауин // Адырна. – 2019. – № 6. – Б. 183-211. – (тарих).
Мағауин, М. Шыңғыс хан және оның заманы [Мәтін] : деректі тарихи роман / М. Мағауин // Адырна. – 2019. – №9. – Б. 198-223. ; №10. – Б. 197-223. ; №11. – Б. 211-223. – (Тарих). – (жалғасы келесі санда).
Әбдірашев, Ж. Қазақ әдебиетіне жаңа бетбұрыс әкелген қаламгер [Мәтін] : өлеңдер / Ж. Әбдірашев // Aldaspan. – 2019. – 31 қазан(№ 44). – Б. 10.
Қорғасбек, Ж. Мағауин мифі [Мәтін] / Ж. Қорғасбек // EGEMEN QAZAQSTAN. – 2020. – 28 қаңтар (№18). – Б. 8 : портр.
Елшібек, Ж. Жүрек неге жылайды? [Мәтін] / Ж. Елшібек // ANA TILI. – 2020. – 30 қаңтар-5 ақпан (№4). – Б. 1,6-7 : портр.
“Меніне” сенбесе, Мағауин-Мұхтар Мағауин болмас еді… [Мәтін] // Қазақ әдебиеті. – 2020. – 31 қаңтар (№5). – Б. 1,6-11 : портр.
Ғали-Асқар, А. “Алдаспанмен” өткен отыз жыл – менің бар ғұмырым” [Мәтін] / А. Ғали-Асқар // Aldaspan. – 2020. – 6 ақпан (№ 6). – Б. 13.
Әуезхан, Ә. Бабалар рухының шырақшысы [Мәтін] / Ә. Әуезхан // DIDAR. – 2020. – 15 ақпан (№ 18). – С. 5: фото.
Досжан, С. “Жақсы үміттің сәулесі…” [Мәтін] / С. Досжан // Қазақ әдебиеті. – 2020. – 6 наурыз (№10). – Б. 3 : портр.
Мағауин, М. Балапан [Мәтін] : әңгіме / М. Мағауин // Baldyrg’an. – 2020. – № 2. – Б. 14-17.